هفدهمین سمینار روز جهانی پیشگیری از تأثیرات جنگ و درگیریهای مسلحانه بر محیطزیست با عنوان “سایه جنگ بر مردم و طبیعت در منطقه” از سوی مرکز صلح و محیطزیست و با همکاری انجمن دیپلماسی آب ایران، روز یکشنبه دوم آذرماه، در سالن همایش شهید مطهری دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد.
این نشست با حضور نمایندگانی از سازمان ملل متحد در ایران، سفرای کشورهای سوئیس، ژاپن و لهستان، یوسف حجت رئیس دانشگاه تربیت مدرس، علی محمد طهماسبی نماینده رئیس سازمان محیط زیست کشور و معصومه ابتکار رئیس اسبق سازمان محیط زیست کشور همراه بود.
در ابتدای برنامه، محمدرضا شهبازبگیان رئیس انجمن دیپلماسی آب ایران و عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس ضمن خیرمقدم به سفرا و اعضای هیئت‌های دیپلماتیک، نمایندگان سازمان ملل متحد در ایران، اساتید برجسته و پژوهشگران گفت: امروز، هفدهمین سمینار متوالی ما در ایران درباره “حفاظت از محیط زیست در برابر آثار جنگ و درگیری” است؛ تداومی که، نشان از تعهد عمیق جامعه علمی و مدنی ایران به این مسئله حیاتی دارد.
وی افزود: آنچه برگزاری این سمینارها را در طول این سال‌ها ممکن ساخته، نقش بی‌بدیل بازیگران غیردولتی است – دانشگاهها، سازمان‌های جامعهی مدنی، و انجمن‌های تخصصی مانند انجمن دیپلماسی آب ایران. ما معتقدیم این مشارکت مدنی، نه یک ضعف، بلکه نقطه قوت ماست و نشان‌دهندهی اراده‌ای است که فراتر از چارچوب‌های رسمی، در مسیر تحقق اهداف انسانی و محیط زیستی گام برمی‌دارد.
رئیس انجمن دیپلماسی آب ایران اضافه کرد: در شرایطی که دیپلماسی رسمی دولتی گاه با محدودیت‌هایی روبرو میشود، دیپلماسی ترک دوم و سوم (Track 2-3) – با محوریت متخصصان، دانشگاهیان و جامعه مدنی – فضایی بیطرفانه برای یافتن راه‌حل‌های عملی فراهم می‌آورد. این همان مسیری است که میتواند زخم‌های جنگ بر پیکره آب و محیطزیست را التیام بخشد.
شهبازبگیان تصریح کرد: ما در انجمن دیپلماسی آب ایران، ایجاد یک کُرسی یونسکو در حوزه دیپلماسی آب، صلح و امنیت محیطزیستی در ایران را پیشنهاد می‌دهیم. این کُرسی میتواند به مرکزی برای پژوهش، آموزش و گفت‌وگوی سازنده در این حوزه تبدیل شود و از تجربیات عملی ما در منطقه بهره بگیرد. تجربه زیسته ما در منطقه از آثار مخرب جنگ بر محیط زیست، میتواند به دانشی ارزشمند برای همه جهان تبدیل شود. بگذارید از این تجربه‌ها، پلی برای صلح و همکاری بسازیم.
یوسف حجت، رئیس دانشگاه تربیت مدرس نیز با تاکید بر نقش دانشگاه در تربیت نسل بعدی رهبران، دانشمندان و متفکران گفت: مسئله پیشروی امروز یعنی سایه جنگ بر مردم و طبیعت برای دانشجویان و محققان ما یک مفهوم انتزاعی نیست. بلکه یک واقعیت ویرانگر است که جوامع منطقه ما و بسیاری از نقاط جهان، با آن مواجهاند و این موضوع نیازمند پاسخی دقیق، علمی و مبتنی بر شواهد است.
وی ادامه داد: دانشگاهها باید پناهگاه حقیقت باشند. در جهانی که اغلب تحت سلطه گفتمان سیاسی است، دانشگاه ها فضای لازم را برای تحقیقات بیطرفانه فراهم میکنند. ما بهطور منحصر بهفردی در موقعیتی قرار داریم تا ردپای اکولوژیکی ناشی از جنگ و درگیریها را با دقت علمی مستند کنیم. در واقع تحقیقات دانشگاهی باید پایه محکمی برای سیاستگذاری موثر و دیپلماسی اخلاقی فراهم سازد.
رئیس دانشگاه تربیت مدرس با تاکید بر این نکته که فشار بر محیطزیست در جنگ، حملهای به آینده مشترک ماست گفت: این حمله به آبی است که می‌نوشیم، هوایی که تنفس می‌کنیم و اکوسیستم‌هایی است که از زندگی همه ما پشتیبانی میکنند.
وی افزود: بگذارید این سمینار آغازی برای همکاریهای پایدار، الهام بخش تحقیقات جدید و در نهایت، گامی به سوی جهانی باشد که در آن دانش، مانعی قدرتمند در برابر نابودی است.
علی محمد طهماسبی بیرگانی، مشاور رئیس سازمان حفاظت محیطزیست متن پیام شینا انصاری را قرائت نمود: جنگ صرفاً نقشههای سیاسی را تغییر نمیدهد؛ بلکه ریشههای اکولوژیک را میخشکاند و توان بازتولید طبیعت را کاهش میدهد.او با اشاره به همزمانی بحران اقلیمی و درگیریهای مسلحانه، طبیعت را قربانی بیدفاع جنگ توصیف کرد و هشدار داد که تخریب جنگلها، تالابها و منابع آب، آینده نسلهای بعدی را تهدید میکند.
وی همچنین به پیامدهای زیست محیطی حملات جنگ در غزه و آلودگی منابع آب و خاک و زیستبوم منطقه اشاره کرد. انصاری در پیام خود به خسارات وارد شده ناشی از جنگ 12 روزه که به طور مستقیم و غیرمستقیم، مناطق حفاظتشده و منابع طبیعی کشورمان را متاثر کرد، اشاره داشتند. انصاری اقدامات سازمان حفاظت محیطزیست را شامل مدیریت بحران، بازسازی اکولوژیک و مستندسازی حقوقی خسارات دانست و تاکید کرد صلح پایدار بدون طبیعت سالم ممکن نیست.
معصومه ابتکار رئیس اسبق سازمان حفاظت از محیطزیست در ادامه نشست عنوان کرد: این نشست که طی ۱۷ سال گذشته به بررسی تأثیرات جنگ‌ها و درگیریهای مسلحانه بر طبیعت و محیطزیست پرداخته است، تنها اجلاس مستمر در این حوزه شناخته میشود. وی افزود: برخی از سازمان‌های بینالمللی اعلام کردهاند که ایران تقریبا تنها کشوری است که این سال‌ها این همایش را به صورت مستمر برگزار کرده و این اهمیت موضوع را نشان میدهد.
ابتکار تصریح کرد: آثار جنگ فقط جنایت‌ها و نسل کشی‌ها و دردها و رنج‌های بی پایان جوامع بشری مانند اتفاقی که در غزه و یا جنگ 12 روزه علیه ایران افتاد، محدود نمیشود؛ بلکه شامل پیامدهای بلند مدت این درگیریها و جنگ‌ها بر محیطزیست، منابع آبی، منابع طبیعی، هوا و دریاها و به طور کلی روی زیستبوم جهان است که رد پای بزرگی را بر جای میگذارد.
رئیس اسبق محیط زیست اظهار کرد: در بسیاری از اجلاس‌های بین المللی و در مذاکرات مربوط به توسعه پایدار تاکید داشتیم که صلح و امنیت، پیشنیاز دستیابی به توسعه پایدار است. در نهایت در بند 17 اهداف جهانی توسعه پایدار، محور صلح و امنیت مورد توجه قرار گرفت و به عنوان پیش نیاز توسعه پایدار برای هر جامعهای تعریف شد.
لیلا فلاحتی، دانشیار جنسیت و توسعه موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در سخنان خود گفت: جنگ یکی از بزرگ‌ترین عوامل تخریب محیطزیست در عصر حاضر است. طبق گزارش برنامه محیطزیست سازمان ملل متحد (UNEP, 2009 و به‌روزرسانی 2022)، از سال ۱۹۹۰ تاکنون حداقل ۴۰ درصد درگیریهای داخلی با مناقشه بر سر منابع طبیعی (نفت، آب، زمین حاصلخیز، الوار) همراه بوده و این درگیریها احتمال وقوع جنگ را ۲۰۰ برابر افزایش میدهد.
وی افزود: تخریب مستقیم و غیرمستقیم جنگ بر محیط زیست عظیم است. در ویتنام، عامل نارنجی هنوز پس از ۶۰ سال باعث افزایش ۳۰۰ درصدی نقص‌های مادرزادی در مناطق آلوده است. در عراق، استفاده از اورانیوم ضعیف‌شده‌شده در سالهای ۱۹۹۱ و ۲۰۰۳ منجر به آلودگی بیش از ۴۴۰٬۰۰۰ کیلوگرم اورانیوم در خاک شده و نرخ سرطان در فلوجه بین سالهای ۲۰۰۵–۲۰۱۰ حدود ۳۸ برابر میانگین جهانی گزارش شده است و در غزه، گزارش UNEP (2014) نشان میدهد که بیش از ۸۰ درصد آبخوان ساحلی به دلیل نفوذ آب دریا و آلودگی ناشی از مواد منفجره غیرقابل شرب شده است. بمباران‌های صورت گرفته در بازهی زمانی ۲۰۲۳–۲۰۲۵ بیش از ۳۵۰٬۰۰۰ تن آوار تولید کرده که حاوی آزبست، فلزات سنگین و مواد منفجره باقی‌مانده است و پاکسازی آن حداقل ۱۴ سال طول می‌کشد.
فلاحتی همچنین بر تأثیر جنسیتی جنگ تاکید کرد و گفت: زنان در جوامع روستایی و در حال توسعه معمولاً مسئولیت تأمین آب، غذا، سوخت و مراقبت از خانواده را بر عهده دارند. وقتی جنگ منابع را تخریب یا کمیاب میکند، بار این وظایف بر دوش زنان چند برابر میشود.
وی توضیح داد: گزارش UNICEF 2023 نشان میدهد زنان و دختران در یمن روزانه به طور متوسط ۷٫۵ ساعت برای آوردن آب صرف میکنند (در مقایسه با مدت زمان 2 الی 3 ساعتی، پیش از جنگ). ۷۰ درصد افرادی که برای جمع‌آوری آب مسافت‌های طولانی و خطرناک را طی میکنند، زنان و کودکان هستند. همچنین مطالعه World Bank 2021 حاکی از آن است که تخریب ۴۵ درصد زیرساخت‌های آبیاری و آلودگی ۶۰ درصد منابع آب سطحی در سوریه باعث شده زنان روستایی زمان جمع‌آوری هیزم و آب را از ۳ ساعت به ۹ ساعت در روز افزایش دهند.
وی ادامه داد: گزارش FAO 2022 نشان میدهد فرسایش خاک ناشی از جنگ و خشکسالی در افغانستان ۳۵ درصد زمین‌های کشاورزی را غیرقابل کشت کرده و زنان سرپرست خانوار (که پس از جنگ ۲۲ درصد خانوارها را تشکیل می‌دهند) مجبورند روزانه 10 الی 12 ساعت کار کنند تا نیاز غذایی خانواده تأمین شود.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: علاوه بر این، آلودگی زیستمحیطی ناشی از جنگ سلامت باروری زنان را مستقیماً تهدید میکند. گزارش WHO 2023 نشان میدهد در مناطق جنگی با آلودگی فلزات سنگین، نرخ سقط جنین خودبه‌خودی ۴۵ درصد و مرگ مادر ۶۰ درصد بالاتر از میانگین جهانی است.
فلاحتی اضافه کرد: در نتیجه، زنان نه تنها قربانیان مستقیم خشونت جنگی هستند، بلکه به عنوان مدیران اصلی منابع طبیعی در سطح خانوار، بیشترین هزینه تخریب اکولوژیک جنگ را نیز می‌پردازند. هر بمبی که محیط زیست را نابود میکند، بار نامرئی و دائمی بر زندگی میلیون‌ها زن تحمیل میکند.
در ادامه سمینار پنل تخصصی با حضور اساتید این حوزه برگزار شد. این پنل تخصصی که با حضور پروفسور مارک زیتون رئیس مرکز آب ژنو، مهدی صبوریپور استادیار حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه شهید بهشتی، زهیر محمد حسن، لیلا فلاحتی، دانشیار جنسیت و توسعه موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم و دکتر اصلی عباسی پژوهشگر حقوق بین الملل دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.
پروفسور مارک زیتون ضمن تشکر از دعوت توسط انجمن دیپلماسی آب ایران در این پنل گفت: حکمرانی آب و منابع طبیعی میتواند ابزار قدرتمندی برای صلح‌سازی و کاهش تنش‌های منطقه‌ای باشد و ایجاد سازوکارهای مشارکتی و علمی برای مدیریت منابع آب و انرژی، پیشگیری از تنش و کاهش خسارات محیطزیستی را ممکن می‌سازد.
وی ضمن اشاره به مشارکت علمی‌شان در طرح‌های آبرسانی در غزه و کنگو، به بحران غیرانسانی استفاده از آب به‌عنوان ابزار جنگ اشاره کرد و به نقل از محمود درویش، شاعر عرب، فاجعه شکار انسان‌های تشنه توسط تک‌تیراندازان را بازگو کردند.
مسئولیت کیفری دولت‌ها و اکوساید (جنایت علیه محیطزیست) محور سخنرانی جناب آقای مهدی صبوریپور استادیار حقوق جزا و جرم شناسی، دانشگاه شهید بهشتی بود که روشن کرد درگیریها، تنها پیامد نظامی ندارند و اقدامات عمدی یا غفلت دولتی که منجر به نابودی محیط زیست شود، میتواند در چارچوب حقوق بینالملل کیفری پیگیری شود. اکوساید نه تنها یک جرم زیستمحیطی، بلکه تهدیدی جدی برای صلح جهانی و سلامت نسل‌هاست.
مهدی صبوریپور استادیار حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه شهید بهشتی، مفهوم «اکوساید» یا جنایت عمدی علیه محیطزیست را به عنوان جرمی نوظهور در حقوق بینالملل تشریح کرد. در سال 2021 بنیاد «توقف اکوساید» شامل هیئت کارشناسان مستقل برای تعریف قانونی اکوساید تشکیل شد و بر اساس تعریف پیشنهادی این بنیاد اکوساید، اقدامات غیرقانونی یا بیملاحظهای است که با آگاهی به احتمال بروز آسیب شدید، گسترده یا بلندمدت بر محیطزیست انجام میشود. سه عنصر اصلی تخریب محیطزیست، شدت رفتار، همراه با ماهیت گسترده یا درازمدت و عمدی بودن از مشخصههای اکوساید شناخته میشوند.
وی افزود: از نظر تاریخی توجه به اکوساید به عنوان یک جرم بینالمللی به زمان جنگ ویتنام باز میگردد، زمانی که از عامل نارنجی برای نابودی پوشش جنگلی به منظور اهداف نظامی و ویرانی محصولات کشاورزی در جهت اعمال فشار اقتصادی، استفاده شد. امروزه اکوساید هنوز به عنوان یک جرم بین المللی به رسمیت شناخته نشده است اما ماده 55 پروتکل الحاقی 1977 به کنواسیونهای ژنو 1949 و ماده 8 اساسنامهی رم، اکوساید را نوعی جنایت جنگی معرفی میکنند.
صبوریپور تصریح کرد: غلبه نگاه انسانمحور بر نظام فعلی حقوق بینالملل، دشواریهای فنی در تعریف و اثبات آسیبهای بلندمدت محیطزیستی و مقاومت بازیگران قدرتمند که منافعشان با جرمانگاری آن در تعارض است، از چالشهای پذیرش اکوساید به عنوان جنایت بینالمللی شناخته میشود. با اینحال تلاش کشورهایی مانند مالدیو، وانواتو، هلند و بلژیک و همچنین روند رو به افزایش قانونگذاری داخلی در کشورهایی مانند فرانسه، اوکراین و ویتنام، نشان از گسترش این مفهوم دارد. وی در پایان اشاره کرد که با تشدید بحرانهای محیطزیستی، جامعه جهانی چارهای جز حرکت به سوی پذیرش رسمی اکوساید ندارد و تقویت قوانین داخلی میتواند مسیر تحقق آن در سطح بینالمللی را هموار سازد.
زهیر محمد حسن استاد دانشگاه تربیت مدرس به بیان دقیق و تحلیل داده‌های مرتبط با تأثیرات مواد شیمیایی مانند تابون، اورانیوم تقلیل‌یافته و گاز خردل بر محیطزیست و سلامت انسان در خلال مخاصمات مسلحانه پرداختند و علاوه بر بررسی داده‌های آماری مرتبط با مواد شیمیایی به‌کار برده شده در خلال جنگ عراق توسط ایالات متحده آمریکا به آثار زیستمحیطی این مواد و تحمیل درد و رنج بیشمار بر قربانیان به‌ویژه کودکان بیدفاع اشاره کرد.
پیوند آب، تاب‌آوری زنان و صلح، محور سخنرانی سرکار خانم لیلا فلاحتی بود که بیان داشت: گذار به منابع آبی پایدار، به ویژه در مناطقی مانند آفریقا که دچار چالشهای آبی است، نه تنها امنیت آب را تضمین میکند، بلکه تاب‌آوری محیط زیست و صلح پایدار را به‌ویژه برای جمعیت زنان که از قربانیان اصلی بحران آب هستند، تقویت میکند.
در پایان خانم اصلی عباسی به عنوان دبیر پنل جمعبندی پنل را ارائه داد و گفت: نتیجه‌گیری کلیدی پنل تخصصی امروز این است که هرگونه منازعه، به ویژه جنگ‌های کوتاه‌مدت اما با اثرات وسیع، میتواند تبعات زیستمحیطی و انسانی عمیقی داشته باشد که بدون اقدام جمعی علمی، حقوقی و سیاست‌گذاری‌های دقیق و سنجیده، جبران‌پذیر نخواهد بود. همکاری میان دانشگاهیان، سیاست‌گذاران و نهادهای بینالمللی برای ایجاد چارچوب‌های حقوقی و عملیاتی جهت جلوگیری از اکوساید و مدیریت آثار پسامنازعه‌ای ضروری است.
پایان پیام/
